دیپلماسی 12+1

منتشر شده در روزنامه اعتماد 3 مرداد 1400 - 

وجه نظری: امروز که در آستانه تحویل سکان اجرایی کشور به برنده سیزدهمین انتخابات ریاست جمهوری هستیم و نیز از نظر مذاکرات احیای برجام در وین همه چیز منوط به این تغییرات در تهران شده است نیاز است که با جریان شناسی کمی واقع بینانه تر و دقیق تر به فرصت ها و احیانا تهدید های پیش روی دولت سیزدهم در موضوع برجام و رابطه با امریکا نگاه کنیم.

هر چند هم ظهور ترامپ در صحنه سیاست ایالات متحده یک استثنا بود و هم رفتن او بعد از یک دوره ریاست جمهوری از کاخ سفید تا حد زیادی پیش بینی نمی شد اما در هر حال آنچه به واسطه حضور وی بر صندلی قدرت در واشنگتن بر ما گذشت ضمن تمام وجود استثنایی اش از کلیتی قابل پیش بینی پیروی می کرد که برای آینده ما راهنماست. همینطور شناخت نظم واقعی حاکم بر ایالات متحده و سیاست این کشور در خصوص ایران و خاورمیانه می تواند فرصت های پیش آمده و از دست رفته را بیش از پیش برای ما شفاف کند.

اگر بخواهیم به مواضع رسمی کشورها در نظم کنونی و رسمی بین المللی نگاه کنیم طبعا هر دیپلمات تازه کاری هم سیاست کشور خود را در قبال دیگران اصولی، ثابت و از همه مهم تر بی توجه به جزئیات سیاست داخلی کشور مقابل اظهار می کند. اما کیست که ندارند در سطحی معرفتی و نه رسمی اینطور نیست و پدیده های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ذاتا بر روی هم موثرند: همانطور که کودتا و انقلاب در یک کشور بر روی منافع و سیاست دیگر کشورها تاثیرگذار است تحویل قدرت در فرم کوچکتر و درون سیستمی تری مانند انتخابات هم تا حدی بر رویکردها، مواضع و تصمیم گیری های آن کشور سایه افکنده و بنابراین برای دولت های دیگر بالقوه می تواند معنادار باشد. البته هر قدر این تحولات داخلی دراماتیک تر و افراطی تر باشد و هر اندازه که رابطه با کشور دیگر دچار چالش های بیشتری باشد این تاثیرگذاری انتخابات بر سیاست میان دو دولت موثرتر خواهد بود. مصداق این معنا را لااقل امروز ما توانسته ایم در مثال ترامپ به وضوح و از نزدیک مشاهده کنیم.

تهدیدی که در چنین نگاه معرفتی می توان به آن دچار شد فاصله گرفتن از جزییات پدیده هاست و تقلیل موضوعی شناختی به چیزی شبیه مواضع رسمی و رجزهای سیاسی: چرا که از دور همه چیز به همه چیز شبیه است. بنابراین آنچه در این مقال مفروض است اینکه: در سیاست به واسطه محدودیت و تعارض منافع دعواها عموما زرگری نیستند و علی رغم تلاش همگان برای حفظ منافع ملی طرف های مختلف در سیاست داخلی یک کشور بر آنند تا این تامین منفعت را از رهگذر رسیدن خود به قدرت انجام دهند. بنابراین اختلافات داخلی میان سیاستمداران، احزاب و جریان ها در نظام های سیاسی انتخابات-پایه واقعی هستند و جمع زدن همه اطراف مختلف سیاست داخلی یک کشور اگر از سر موضع گیری یا بازی سازی سیاست خارجی نباشد می تواند تحلیلگر را با خطای شناختی مواجه کرده و تحلیل او را به چیزی شبیه بیانیه رسمی دستگاه دیپلماسی کشور بدل نماید که البته کارکردی نخواهد داشت. پر واضح است که شناخت خلل و فرج سیاست داخلی، اختلافات و اشتراکات واقعی و بزنگاه های سیاست و رقابت در داخل یک نظام سیاسی موثر که موضوع تحلیل قرار گرفته است می تواند به تولید تحلیل ها و نهایتا تصمیم هایی بینجامد که با استفاده از آنها بتوان از آسیب ها کاسته و بزنگاه های کسب و ایجاد منافع را برای کشور دریافت.

***

سیاست داخلی ایران - وجه تاریخی: سیاست و از جمله سیاست خارجی ایران در دهه نخست انقلاب هم به واسطه پسا انقلابی بودن و هم از جهت جنگی بودن شرایط در موقعیت خاصی قرار داشت. در دورانی که هنوز بلوک شرق دچار فروپاشی نشده بود سیاست در ایران تا حد زیادی یکپارچه و بدون تکثر ارزیابی می شود. از این منظر علی رغم حضور نیروهایی با گرایش های ناهمسان در سامانه سیاسی، بار جنگ هشت ساله و شرایط حساس اوائل انقلاب اقتضا می کرد که لااقل اشعار بیرونی و موثر این صحنه تا حد زیادی یکسان بوده و تفاوت جدی و معناداری در موضع بیرونی گرایش های مختلف سیاسی دیده نشود. با اتمام جنگ و روی کار آمدن دولت سازندگی که آشکارا گفتمان خاصی را به خصوص در اقتصاد سیاسی و نیز به طریق اولی در سیاست خارجی دنبال می کرد رویکردهای دیگر نیز شروع به بازسازی خود و شفاف کردن مرزبندی های گفتمانی کردند. انگیزه نخست این چنین موضع گیری ها سازماندهی های فکری البته میل و اشتیاق گرایش های مختلف به حضور و توفیق در بزنگاه های پیش رو بود: امری که بی تعارف، ذاتی هر فرد و جریان سیاسی است. 

در این میان کسانی اقتصاد آزاد را نمایندگی می کردند و دیگرانی قائل به اقتصاد دولتی تر بودند. جریان هایی نسبت به تنش زدایی و عادی سازی روابط خارجی خوشبین بودند و دیگرانی نگاهشان بیشتر به درون بود. عده ای شرق را بیشتر می پسندیدند و دسته هایی غرب را واجد وجوه اصلی سیاسی و اقتصادی در بازی روز جهان ارزیابی می کردند.

ضمنا نسبت به دهه اول، همانطور که در عرصه جهانی اتفاقی اساسی افتاده بود و دیگر از جهان دوقطبی خبری نبود، جنگ نیز پایان یافته و معادلات در تهران نیز تغییر کرده بود. جریان ها از خاستگاه های اولیه خود تا حدی فاصله می گرفتند و اندک اندک چپ رو ترین ها حالا طرفدار گسترش تعاملات با غرب می شدند، طرفداران اقتصاد بازار آزاد راست روی در سیاست را با اقتصادی نیمه دولتی و نیمه خصوصی در می آمیختند و صحنه متناسب با تعاریف روز سیاسی و اقتصادی آن روز خیلی واضح نبود.

بیش از هر چیز از ابتدای دولت اصلاحات این معانی در تمامی جناح ها مشخص شد و با پایان تحصیل علمداران جریان های مختلف رویکردهای اینک تغییر یافته به اندکی پختگی در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و سیاست خارجی نزدیک شدند و هر جریان به طور جدی طرفدار یک نوع نگاه مشخص شد.

البته که در طول بیست و چهار سال گذشته نیز این جریانات مداوما در حال تحول بوده اند و اینک شاید نتوان به سبک گذشته اصولگرا و اصلاح طلب نامید شان اما در هر حال رویکردهای اصلی در غالب این جریان ها مشخص است: ولو که اشخاص و خرده-جریان های ذیل آن ها رد بزنگاه هایی تغییر مسیر را به عنوان تاکتیک یا استراتژی پیش گرفته باشند.

در این راستا باید ذکر شود که نگارنده در دسته بندی اطراف مختلف سیاست در ایران، امروز  دیگر قائل عناوین قبلی نبوده و جریان ها را فراتر از عناوین قبلی شان به لحاظ روش و منش به تندرو و میانه رو تقسیم بندی می کند که حتی شاید در مصادیقی با‌ آنچه در افواه مطرح است همخوانی و هم نظری هم وجود نداشته باشد.

***

ایران و امریکا: اما در موضوع روابط خارجی و به خصوص در مورد ویژه رابطه ایران و امریکا چطور می توان به تحلیل رسید؟ قطع نظر از صفاتی که حاکمیت های هر کدام از این دو کشور به دیگر نسبت می دهند و سیاست غالب را با مواضعی رسمی ولی تقلیل گرایانه وصف می کنند، نگاه این یادداشت در نهایت به دسترسی به تحلیلی در بستر تاریخ است که بتوان از خلال آن به تصمیم سازی های جدید دامن زد.

لااقل تا آنجا که در تاریخ رسمی موجود است نمونه چند را می توان در دوره چهل و دو ساله گذشته (دوران قطع مناسبات رسمی و دائمی دیپلماتیک) میان دو کشور فهرست کرده و به عنوان موارد عملی و واقعی فیمابین در نظر آورد:

***

تحلیل: با مرور فهرست بسیار خلاصه فوق می توان الگو را اینطور ارزیابی کرد:

• روابط میان دو کشور بعد از انقلاب عمدتا تاریخ شکست و بی اعتمادی بوده است. این بی اعتمادی البته با توجه به بدعهدی های دولت امریکا عقلانی است. 

• اگر نتایجی موفق یا نیمه موفق در روابط دو کشور به دست آمده عمدتا بین دولتی دموکرات در امریکا و طرفی میانه رو در ایران بوده است.
• عدم توفیق ها در موارد متعدد یا به واسطه عدم الگوی فوق بوده (جمهوری خواه در واشنگتن و / یا اصولگرا در تهران) یا تغییر دولت امریکا از یک دولتی دموکرات به جمهوری خواه.

می توان صحنه را اینطور دید که به واسطه اتحادهای منطقه ای و نیز منافع جمهوری خواهان در معاملات کلان اسلحه در خاورمیانه ثبت و امتداد موارد موفق در روابط با جمهوری اسلامی ایران به صلاح ایشان نیست. بنابراین جمهوری خواهان به خصوص با پایان دوران جنگ ایران و عراق و همزمان با فروپاشی بلوک شرق همواره در تقویت پایگاه و توفیقات میانه رو ها در ایران مخالف بودند و این مخالفت البته به علت منافع حزبی ایشان در داخل امریکا (یعنی بر هم زدن هر گونه دستاورد دموکرات ها در این زمینه) و نیز در روابطشان با اهالی منطقه قلمداد می شود: روابطی که با تغییرات صحنه میان اعراب و اسرائیل امروز بارز تر از گذشته قابل مشاهده است.

از سوی دیگر دموکرات ها اولا به علت رقابتی که با جمهوری خواهان در سیاست داخلی امریکا دارند و سپس به واسطه خاستگاه ظاهری شان در مساله حقوق بشر و غیره امکان همکاری خود را با میانه روهای ایران در مقایسه با نظام های سیاسی منطقه ممکن و روا می بینند. علاوه آنکه در سیاست خارجی خود، حزب دموکرات اگر بتواند روابط با ایران را تا حد معقولی بازسازی کند خواهد توانست از آن به عنوان برگ برنده ای در کارنامه و رفع و مدیریت یکی از تنش های قدیمی سیاست خارجی امریکا به افکار عمومی این کشور بفروشد.

اما این اتفاق هم از نظر گفتمانی که حزب دموکرات نمایندگی می کند در سطح کلان و هم از نظر تکنیکی و همخوانی عملیاتی فیمابین سنتا و مفهوما با اصلاح طلبان و میانه رو ها ممکن تر بوده و می نماید. جمهوری خواهان نیز همانطور که گفته شد تلاش می کنند تا از این دستاورد بالقوه رقیبان داخلی خود جلوگیری و یا حتی آن را تخریب کنند. بنابراین باید نتیجه گیری کرد که تمام نیروهای داخلی در سیاست ایالات متحده یکسان نیستند و تفاوت ایشان در مسائل مختلف از جمله در روابط با جمهوری اسلامی ایران معنادار است. این تفاوت نه از خوی و خصلتی بهتر بلکه از منافع حزبی و رقابت های داخلی ناشی می شود: هم تمایل دموکرات ها به توافق و ترمیم روابط با ایران از منافع حزبی ایشان است و هم زیر میز زدن جمهوری خواهان. سیاست حرفه ای سیاست دوستی و دشمنی ذاتی و همیشگی و بی دلیل نیست. بلکه اقدامات صرفا معطوف است به نتیجه ای برای کسب، تثبیت و توسعه قدرت در سطوح مختلف.

***

نتیجه: آنچه باید در دولت سیزدهم تهران به عنوان نکته ای پس ذهن تصمیم سازان و تصمیم گیران مد نظر قرار داده شود اینکه همگان توافق داریم که سیاست خارجی ایران به واسطه ساخت قدرت بیش از گذشته فرادولتی است و بنابراین اتخاذ رویه هایی که منجر به تنش زدایی در سطح بین المللی شده می توانند نظم فوق را در رابطه بین ایران و غرب به خصوص امریکا بر هم زنند و تصویری که از دولت وجود دارد را به اصولگرای میانه رو تغییر دهند. این معنا باعث می شود که علاوه بر حفظ اصول گفتمانی و جریانی خود ضمنا از آنچه در دست است استفاده بهینه کنند و ساختمان ساخته شده را در راستای منافع ملی و در چارچوب های فرادولتی تکمیل کند.

در سطح تکنیکی نیز دولت جدید را بهتر آن است که بتواند و اصرار داشته باشد از نیروهای کیفی در لایه های مختلف - قطع نظر از خاستگاه های سیاسی ایشان - بهره ببرد.