منتشر شده در روزنامه شرق 15 تیر 1399-
منقول است در تاریخ که لااقل از زمان صفویان به بعد که پای مستشرقان اروپایی به ایران باز شد، ایرانیان که تا حد امکان به سفرهای با بازگشت نمی رفتند و آن را کاری عبث می پنداشتند، نسبت به حسن نیت این مستشرقان نظری به غایت مشکوک داشتند. گویی که نمی توان انکار کرد که در عین آثار منفی ای که گاه این سفرها و سفرنامه نویسان برای آثار باستانی ما داشته اند، نفس عمل متهورانه در سفر به کشوری دور و به غایت متفاوت و در واقع نهراسیدن از امر نامعلوم همان چیزی بوده است که گنجینه ای از معرفت را به عنوان پایه ی بعدی سیاست، تجارت و اقتصاد برای اروپا و تمدن مغرب زمین به ارث گذاشته است.
در دوران جدیدتر نیز شاید با نگاهی مجمل به تاریخ بتوان شکست های متوالی از روسیه و دیگران و عهدنامه های تحمیلی آن در زمان قاجار، دوبار اشغال ایران طی جنگ های جهانی توسط قوای روس و انگیس، تعیین تکلیف برای ایران در سال 1320 و کودتای 1332 و بعد مناسبات یک طرفه در بیست و پنج ساله ی منجر به انقلاب را سلسله خاطرات تلخی دانست که صحّه بر این نگرش منفی ایرانیان نسبت به "دیگری" گذاشته است: هنوز هم تردید ضمنی نسبت به تجّار، گردشگران و اساتید خارجی در متن جامعه دیده می شود و این وقتی به نهایت خود می رسد که پای تعامل یا معاهده ای هم در میان باشد؛ امری که مرتباً به محلی برای رقابت های داخلی و سیاه نمایی و هراس افکنی نیز بدل می شود؛ این همه در حالتی است که ایران از پربازدیدکننده ترین و متعامل ترین ها در کشورهای مشابه خود نیست.
حال آنکه با تمام سال هایی که بر ما رفته، شاید زمان آن رسیده باشد که در متن جامعه، نگاهی همه جانبه تر و "عادی" تر نسبت به دیگران جهان داشته باشیم. چرا که توانمندی در سیاست خارجی و منافع ملی نه در "بازی نکردن"، بلکه در حالتی است که تعاملات خود را با دوست و دشمن هر روز بهینه کرده و بتوانیم از این رهگذر منافع ملی حداکثری را دنبال کنیم. آنچه قطعی است اینکه انزوا در جهان امروز باختی حتمی را به ارمغان می آورد و به نوعی پاک کردن صورت مساله از سر ترس می ماند.
در همین راستا، بحثی که امروز نَقل محافل شده، قرارداد بیست و پنج سال های است که قرار است میان ایران و چین منعقد شود. فارغ از محتوای این قرارداد که تا به جزییات منتشر نشود نمی توان در ردّ یا تأیید آن نظر داد، باید به اصل موضوع یعنی نزدیکی راهبردی ایران و چین نگاه کرد: آیا چین می تواند شریک راهبردی مناسبی برای ایران باشد؟
امری که برای کارشناسان مختلف اقتصادی و استراتژیک مسجّل است سبقت زودهنگام اقتصادی چین از ایالات متحده و نشستن او در صدر اقتصاد جهان تا اطلاع ثانوی است. امری که قطعاً تمایل هر شریکی را به نزدیکی اقتصادی به این کشور زیاد می کند. علاوه ی آنکه چین به واسطه ی جمعیت نزدیک به یک و نیم میلیاردی خود، اقتصاد تولیدی و بزرگ خود و نداشتن منابع نفتی، مصرف کننده ی تضمینی نفت به مقدار زیاد است. ایران به عنوان یکی از بزرگترین دارندگان منابع نفتی جهان، البته می تواند یکی از منابع اصلی تأمین انرژی چین باشد، چنان که هست. اما تضمین این ارتباط برای هر دو طرف چیزی فراتر از وجود آن است.
دیگر آنکه از نقطه نظر راهبردی نیز چین، کمترین حضور را در منطقه خاور میانه دارد. هر چند این کشور دارای مزاجی بیشتر اقتصادی است و رویکردی متفاوت از دیگر ابرقدرت ها دارد، اما در هر حال منافع و منابع خود را همواره در تهدید شیطنت ها و رقابتهای ایالات متحده ارزیابی می کند و بنابراین ناگزیر از برقراری توازنی در معنای راهبردی – و نه لزوماً نظامی آن- در منطقه خاورمیانه در مقابل حضور سنگین رقیب اصلی خود است.
غیر از این ایران، بازاری نسبتاً بزرگ برای چین است. چرا که داشتن بازاری به نام ایران، به معنای بازاری هشتاد میلیون نفری نیست، بلکه ایران به واسطه ی قرار گرفتن در مرکز یک بازار حدوداً چهارصد میلیون نفری و صادرات پایین دستی به کشورهای اطراف خود در بسیاری از زمینه ها کار به عنوان حلقه ی میانه نیز برای اقتصادی مانند چین آسان می کند. حال چه برای صادراتی سطح بالا مانند تکنولوژی و چرخه های اصلی در صنایع مختلف، چه در صنایع پایین دستی که حضور در بازار ایران می تواند بهترین مسیر برای دستیابی به حاشیه های این بازار باشد.
در نهایت یکی از مهم ترین عواملی که جذابیت زیادی را برای چین در همکاری عمیق تر با ایران ایجاد می کند دنبال کردن رقابت سیاسی خود با ایالات متحده در درازمدت است. در هر حال در رقابت دائمی میان این دو ابرقدرت، فارغ از حضور منطقه ای، در اتحاد بودن سیاسی و اقتصادی با قدرت های متوسطی در ابعاد ایران موضوعی است که از جذابیت درجه اولی برخوردار است.
در مقابل نیز ایران برای نوسازی صنایع نفتی خود در میان مدت نیاز به منابع تامین مالی جدی دارد که شاید بتوان چین را در این تامین یکی از بهترین گزینه هایی دانست که به واسطه ی داشتن منافع واقعی – به شرحی که رفت- خود داوطلب این معناست. سرمایه ای که حتی در بهترین شرایط متصوره یعنی بیشینه فروش نفت هم برای اقتصاد ایران به غایت سنگین خواهد بود.
دیگر آنکه تضمین فروش نفت و گاز برای ایران نیز به منزله ی امری حیاتی و واجب قلمداد می شود: چه در شرایط تحریمی به سیاق امروز و چه حتی در شرایط رقابت صرف بازار. از سوی دیگر به نظر می رسد ایران در نگاه بلند مدت خود چین را به عنوان قدرت اول اقتصادی جهان دیده و به سود خود می پندارد تا با در هم تندیگی هر چه بیشتر اقتصادی و صنعتی با این کشور، ارتقای خود را از این مسیر در صحنه جهانی دامن زند.
تهدیداتی که ایران از سوی ایالات متحده و متحدان منطقه ای آن متوجه خود می پندارد نیز بر این امر موثّر است. تنگاتنگی ایران با چین و منافع این ابرقدرت در اقتصاد و صنعت ایران از تأثیر بازدارنده بالایی برخوردارد است. ضمن آنکه موضع طرف مقابل یعنی امریکا را در هر گفتگو یا مواجهه مستقیم و غیرمستقیمی به نسبه پایین می آورد و به نوعی در حل مساله فیمابین ایران و ایالات متحده کارکردی موثر به سود ایران خواهد داشت. همچنین تکمیل چرخه های تولیدی و توزیعی صنایع مختلف در ایران نیز می تواند به عنوان جذابیتی برای ایران در نظر گرفته شود. نهایتاً تأمین تسلیهات ایران چه به روش انتقال تکنولوژی و چه تامین مستقیم نیز از مهمترین منافعی است که میتوان از رهگذر تعامل نزدیک با چین دنبال کرد.
پس از تمام این محاسبات، باید به دو امر توجه ویژه کرد: اول آنکه ایران در کلان سیاست خارجی خود نیاز به برقراری نوعی توازن میان رفتار چهار قطب دارد: ایالات متحده، روسیه، اروپا و چین که دو قدرت اول بیش از هر چیز با ایران روابط – دوستانه یا خصمانه- از جنس استراتژیک، سیاسی و نظامی دارند و دو قطب بعدی روابط خود را با ایران بیشتر حول اقتصاد، صنعت و تجارت دامن می زنند. به نظر میرسد گزینه ی مناسب برای ما خنثی کردن دو نیروی نخست با برقراری توازنی راهبردی میان آنها از یک سو و بهره برداری اقتصادی، تجاری و صنعتی از دو قدرت دیگر از طریق تماس نزدیک.
نکته دوم اما که به نظر می رسد در رویکرد وزارت خارجه در سال های اخیر ملحوظ است اینکه جهان امروز از یارگیری های سنتی و طرفداری های قطعی و دائمی عبور و نوعی چندجانبه گرایی در لایه های زیرین سیاست خارجی کشورها رسوخ کرده است. برای مثال در جهان امروز کار کردن نزدیک و داشتن پیمان بلندمدت با چین، برخلاف تحلیل های سطحی تنافری با همکاری با اروپا ندارد، همانطور که با هند، کره، حتی امریکا و دیگران. شاهد آنکه خود این قطبها و اقمارشان نیز به انحاء متنوعی در همکاری با یکدیگر هستند.
اجمالاً به نظر می رسد رویکرد خالی از غرض ورزی و پیشداوری اقتضا می کند از تعصبات تاریخی و بدبینی های سنتی که نوعی انفعال را در ذات خود دارد فاصله گرفته و با نگاهی باز و روزآمد به موضوع بنگریم و تلاش کنیم تا روابط ایران را با طرف های مختلفی که از اهمیت های خاص خود برخوردارند توسعه دهیم. البته این اصل مقیّد به حفظ منافع و مصالح ملی است که متولی آن وزارت خارجه بوده و جامعه نیز به وقت مقتضی با انتشار جزییات توافق می تواند نسبت به رصد ریز این موضوعات حساسیت های خود را نشان دهد.
