ضرورت تصمیم: سناریوهای پیش روی طرف های مختلف در موضوع برجام و مساله هسته ای ایران

منتشر شده در روزنامه اعتماد 13 آبان 1400 - 

از نیمه مرداد که دولت سیزدهم عنان کار را در دست گرفته، سه ماهی می­ گذرد و هنوز از راهبرد جدید در مورد سیاست خارجی و به خصوص مذاکرات هسته ­ای خبری نیست.  آنچه اتفاق افتاده دو سفر بین ایران و اتحادیه اروپایی در سطح معاونین بوده که نمی ­توان آن ها را فراتر از ابراز موضع و مقدمه چینی برای مذاکرات جدید قلمداد کرد. این مهم تا جایی پیش رفته که بسیاری از تحلیلگران و حتی دیپلمات­ های امریکایی، اروپایی و روس تاخیر دولت تازه در ایران را در «از سر گیری و ادامه» مذاکرات احیای برجام در وین را نفهمیدنی دانسته­ و بهانه جویانه نسبت به انگیزه­ ی این تاخیر ابراز تردید کرده­ اند. حتی در حاشیه جلسه جی ۲۰ در ایتالیا شاهد بیانیه مشترک تروئیکا و ایالات متحده در این خصوص بودیم که به نظر امر مثبتی قلمداد نمی­ شود. دست اندرکاران سیاست خارجی امروز باید حواسشان بیش از هر چیز به «فضاسازی ­های پیرامون مساله» جلب باشد تا هر چیز دیگر. چرا که این بیانیه را می­ توان گام اول در همگرایی مجدد اروپا و ایالات متحده در این پرونده قلمداد نمود.

پر واضح است که به علل متعدد در دوران ترامپ از نظر سیاسی اروپا فاصله بسیاری از ایالات متحده گرفته بود. قطع نظر از امکانات و اختیار عملی که اروپا در دست نداشت می­ توان گفت که بیشترین زاویه و تقابل میان این دو بال اصلی در مغرب زمین در دوران ترامپ بود و این فضا البته بر موضوع برجام و خروج ایالات متحده بر آن نیز سایه افکنده بود.

اما اکنون به وضوح می­توان بیانیه اخیر را گام اول دور تازه همگرایی اروپا و امریکا ارزیابی کرد.

باید دانست که اساسا برجام در فضای روابط بین­ الملل تنظیم شده است و بنابراین فضاسازی­ های اطراف آن بر سرنوشت این قرارداد سیاسی در هر برهه ­ای بسیار موثر است. از این رو تیم جدید به ریاست آقای باقری می­ باید به حواشی و فضاسازی ­ها بسیار بیشتر توجه کنند و از شکل­ گیری ائتلاف علیه ایران در گام­ه ای مختلف پیشگیری کنند. چرا که موضعگیری سرسخت در مقابل ائتلاف ­هایی که شکل گرفته باشند بی ­فایده خواهد بود و گویی به تدریج فراموش می ­شود که این ایالات متحده بود که به طور یک جانبه از برجام خارج شد و ایران تنها پس از یک سال صبر راهبردی با حفظ حضور خود در توافق و در قالب اقدامات جبرانی پیش بینی شده در متن نسبت به کاهش انجام تعهدات خود اقدام کرد و بعد از مدتی با ائتلاف­ هایی که شکل می­ گیرد چهره­ ی جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری ناسازگار و فاقد اراده­ ی بازگشت به تعهدات برجامی­ اش نشان داده خواهد شد.

اتفاقا به واسطه همین نوع کارکردهای خاص دیپلماسی چندجانبه است که تجربیات روز در دیپلماسی به سمت دیپلماسی چندجانبه می­ روند. اولین کارکرد دیپلماسی چندجانبه و «نشستن دور یک میز گرد» به جای «مقابل نشستن با هر یک از اعضا» امکان جلوگیری از تشکیل ائتلاف­ ها، بروز اختلافات فیمابین هر دو عضو، اراده جمعی برای حل مساله و نیز قرار گرفتن همه در یک سطح و سمت مذاکره است. تعیین تاکتیک دیپلماسی دوجانبه با اعضای برجام به نظر کارآمد نمی­ آید و در ادامه ممکن است ما را در گوشه رینگ قرار دهد. البته دیپلماسی چندجانبه خود تخصصی باریک و منحصر به فرد در مذاکره است و نیازمند روحیه و توانمندی ویژه.

در عین حال آنچه امروز در پیش روی ایران و ۱+۵ قرار دارد چگونگی بازگشت همه طرف­ ها به انجام تعهدات برجامی ­شان است. در این مسیر چند راهکار وجود دارد:

• بیشتر در برابر بیشتر: فارغ از موافقت یا مخالفت نگارنده یا خواننده، با توجه به تاکید طرف های غربی و منطقه ­ای بر محورهای جدید گفتگو با ایران یعنی دفاعی و منطقه ­ای، یک راه حل در وعاء ذهن و در حوزه نظر می ­تواند ورود به گفتگوهای فراهسته­ ای به قصد به دست آوردن امتیازات فرابرجامی باشد. برای مثال علاوه بر تمدید محدودیت ­های برجامی مانند زمان گریز، غروب هسته­ ای و غیره، توافق در مورد برد موشک­ ها و غیره، قرار دادن مذاکره با عربستان سعودی ذیل این برنامه و نیز کاهش تنش در دیگر حوزه ­های منطقه­ ای به صورت دوفاکتو می ­تواند کارت­ های امتیازی باشد که ایران با بازی کردن آن ها به دنبال رفع تحریم­ های فرابرجامی که از نخست اول انقلاب توسط ایالات متحده و اروپا وضع شده است و نیز امتیازات بیشتر اقتصادی، راهبردی و نظامی باشد. این البته راه رفع تمام زمینه­ های تنش فیمابین ایران و غرب است که در شرایط کنونی چندان مقرون به واقع به نظر نمی­ رسد.
• کمتر در برابر کمتر: با توجه به خروج ایالات متحده از برجام و نیز آنچه ایران بدعهدی امریکا و غرب در زمان اجرای برجام می ­نامد (یعنی عدم کار بانک­ ها و شرکت­ های غربی با ایران به طور عادی علی رغم برداشته شدن موانع تحریمی موثر) ممکن است گرایشی را در جمهوری اسلامی به این فکر بیندازد که دست از کل امتیازات مندرج در برجام بکشد و در مقابل برداشته شدن بخشی از تحریم ­های هسته ­ای خود نیز تمامی محدودیت­ های برجامی­اش را رعایت نکند: برای مثال در سطح غنی سازی، مقدار آن و یا مقدار مجاز وجود مواد غنی شده در خاک ایران. این موضوع البته بیش از هر چیز به عنوان تضمینی برای عدم خروج مجدد ایالات متحده از برجام یا عدم اجرای صحیح مطرح می ­شود. اما در هر حال چون این نسخه منجر به یک قرارداد جدید است نیازمند پذیرش طرفین و کسب موافقت سیاسی حداقلی در داخل کشورها و پارلمان­ ها خواهد بود.  
• پایان برجام: ایران با اعلام ترک مذاکرات و خروج از برجام خود را متعهد به هیچگونه محدودیت برجامی یا حتی پروتکل الحاقی نخواهد دانست و بازرسی­ های آژانس را خواهد کاست. در مقابل نیز طرف ­های مقابل برجامی و غیربرجامی از ابزارهای ممکن خود استفاده می­کنند: ممکن است کار پرونده ایران مجددا به شورای حکام آژانس و بعد به شورای امنیت سازمان ملل متحد بکشد، تحریم­ های سازمان ملل که طی قطعنامه­ های شش گانه منتهی به ۱۹۲۹ بازگردند و حتی در صورت امکان مواجهه ­های جدیدی نرم و حتی سخت در صورتی که در ید امکان و جسارت طرف ­های مختلف باشند به اجرا در آیند. در واقع در این موضوع هر طرف خود را در استفاده از تمام امکانات خود مجاز می ­بیند و اگر فعلی را انجام نمی­ دهد صرفا به علت صلاح دید خود است و نه محدودیت­ های بیرونی.

البته راه عدم مذاکره یا طول زیاد آن با توجه به مساله زمان گریز هسته ­ای و بازرسی­های آژانس بین المللی انرژی اتمی، همگرایی بیشتر اروپا و امریکا و بی طرف شدن روسیه و چین زمینه را برای چنین گزینه ­ای فراهم خواهد آورد و نهایتا ایران و دیگر کشورها را عملا به خروج از برجام و پایان آن با اعلام یا بدون اعلام خواهد کشاند.

• متن اصلی برجام: بازگشت به متن موجود و اصلی برجام بدون تقاضای هیچ طرفی برای هیچ موضوع فراتر از متن. این موضوع طبعا اولین راه حلی است که به ذهن می ­رسد. در این صورت ایالات متحده و اروپا نخواهند توانست تقاضای هیچ بازرسی یا محدودیت بیشتری نمایند، نمی ­توانند تلاش کنند بندهایی مانند غروب هسته­ ای و محدودیت ­های تسلیهاتی را که در حال اتمام­ هستند مجددا به مذاکره بگذارند یا حتی چیزی را منوط به مذاکره در موضوعات دیگری همچون موشکی و منطقه­ ای کنند. چرا که متن برجام و قطعنامه۲۲۳۱ شورای امنیت روشن است و منوط و مشروط به هیچ مذاکره ثانویه یا حل و فصل مسائل دیگر نیست. ضمن آنکه ۱+۵ مقید است تحریم ­ها و محدودیت ­های برداشته شده را به بهانه­ ی موضوعی دیگر بر ایران وضع نکند.

مساله­ ی حاشیه ­ای در این مورد که ممکن است موجب مطول شدن بازگشت به مذاکرات و اصل گفتگوهای شود رقابت ­های داخلی و برچسب سیاسی دولت یازدهم و دوازدهم بر برجام کنونی است که ممکن است در صورت نگاهی غیر حرفه ­ای کار را به قصد زدودن این برچسب به تاخیر اندازد و البته امید است که اینطور نباشد.

***

واقعیت اول این است که امکان گرفتن امتیازات بیشتر بدون ارائه امتیازات بیشتر در مقابل بسیار بعید است و شاید بتوان گفت که کارت ­های امتیاز اساسی برای این توازن جدید در صحنه دیده نمی ­شود.

واقعیت دوم اینکه جمهوری اسلامی ایران به واسطه تحریم ­های کنونی روزانه در حال پرداخت خسارت­ های مالی و سیاسی است که عقلا می­بایست تا حد ممکن جلوی آن را گرفت .

واقعیت سوم این که تعویق تصمیم­ گیری بیش از سردرگم کردن و تشنه کردن بیشتر طرف­ های مقابل هر روز بیشتر ایران را بی تصمیم نشان داده و در نتیجه در گوشه قرار می ­دهد.

بنابراین می ­بایست تلاش کرد ضمن صرف نظر کردن از حواشی­ مانند مکان مذاکره یا تلاش برای تغییر شکل از دیپلماسی چندجانبه به گفتگوهای دوجانبه با واقع گرایی، قاطعیت در تصمیم و کارآمدی در مذاکره (که صرفا با استفاده از تیم های مختلف کارشناسی زبده حقوقی، دیپلماتیک، مالی و هسته­ ای ممکن است) یکی از راه حل ­های بالا یا ابتکاراتی جدید را برگزید و اجرا کرد.