منتشر شده در روزنامه همدلی 12 اردیبهشت 1398 -
در ایران پس از کودتای 28 مرداد 1332 و با همزمانی دو اتفاق، یعنی اقتدار برساخته و بازیافته ی شاه از یک سو و افزایش هر چند محدود درآمدهای کشور که در ادامه بیشتر هم شد، فصل جدیدی از تاریخ معاصر آهنگ آغاز گرفته بود. از آن روز تا کنون، فارغ از آنچه رفته است، سیاست، جامعه و افکار عمومی ایران همواره خود را در مقابل پرسشی یافته که جهات مختلف سیاست سازی و کنش های بین المللی را نیز دامن زده است.
پرسشی در باب ارزش های مسلمی که هر از چندگاهی گرایشی از متقابلان عرصه سیاست به طرفداری از یکی دیگری را آماج حملات خود قرار داده و گاه حرکت های عظیم سیاسی و اجتماعی را به آن واسطه سبب و فاعل می شود: انتخابی میان امنیت و استقلال از یک سو و توسعه و رفاه از سویی دیگر.
این پرسش فی الواقع انتخابی است میان دو دسته از ارزش هایی که حتماً ملت به عنوان یک کل واحد و هر فرد به عنوان شنونده ای بی طرف یا صاحب موضع نمی تواند از آن چشم پوشیده یا منکر شود الا به اینکه به سبب اولویت دست های دیگر و "خاص" دیدن شرایط به تناسب روابط خارجی کشور را مجبور به انتخاب میان یک دسته از این ارزش ها ببیند که بالطبع با توجه به ایدئولوژی حاکم بر طبقه حاکم و نیز نقطه ای که مردم و افکار عمومی در آن قرار دارند، آن دسته که در اولویت بالاتر دانسته می شود مرجح بوده و ارزش های دیگر را در حاشیه قرار می دهند.
آنچه در گرماگرم نهضت ملی و مبارزات دکتر مصدق با سلطه بریتانیا بر نفت ایران رخ داد و در نقطهی اوجش تحریم هایی که علیه دولت او وضع شد که شرایط بد اقتصادی را نیز رقم زد و دولت را مجبور به فروختن اوراق قرضه برای اداره ی کشور کرد ترجیح دادن استقلال به رفاه بود.
در ادامه و پس از کودتا، شاه ابتدا با درآمدهای حاصل از کنسرسیوم نفت و نیز کمک های موسوم به "کمک های فنی اصل چهارم ترومن" از ایالات متحده در نیمه نخست، و بالا رفتن درآمدهای نفتی در نیمه ی دوم زعامت پسا کودتایش تلاش کرد تا بیش از پیش به ایالات متحده و اروپا از نظر استراتژیک نزدیک شود و شد. کار تا جایی پیش رفت که به نیابت از امریکا به جنگ با بلوک چپ گرا در عمان رفت، مشاورین متعددی عمدتاً از طرف ایالات متحده به ارتش و دیگر بخش های اداری و حکومتی و نیز بخش خصوصی ایران اضافه شده بودند و در عین حال توانست از یک طرف به خصوص در دهه چهل بیشترین رشد اقتصادی را تجربه کند و از سوی دیگر نهادهای حاکمیتی خود را مانند ارتش به خرید تجهیزات پیشرفته از بلوک غرب به خوبی سازمان دهد.
با توضیح مختصری که در این باب رفت و با توجه به آنچه در روند منتهی به انقلاب به آسانی قابل مشاهده است، موضع و داوری تاریخی ما هر چه باشد دریافت عمده ی مردم و به خصوص منتقدان نظام شاهنشاهی پساکودتایی، مبتنی بر خدشه دار بودن استقلال کشور و تعیین کنندگی متحدان راهبردی حکومت در جزئیات حاکمیتی کشور بود و این در یک کلام، قربانی کردن استقلال کشور به نفع توسعه و احیاناً رفاه هرچند نامتوازن است.
حتی باید اذعان کرد که با توفیق انقلاب و تامین مطلوب استقلال به عنوان یکی از شعارهای برجسته ی آن، لااقل به دلیل تحریمها و انزواهایی که از خارج به کشور تحمیل شد کم یا زیاد در برهه های مختلفی که دیدگاه های متنوعی بر سر کار اجرای امور در کشور قرار داشتند مجدداً توسعه و به خصوص رفاه ملی در درجه پایینتری از امنیت و استقلال کشور قرار گرفت. گفتمان غالب در این سال های پساانقلاب متصلاً حفظ استقلال و امنیت کشور بود در مقابل بیگانگانی که نوعاً نظر سوء و دشمنی وجه بارز راهبردشان است. طبعاً در زمان دفاع هشت ساله به واسطه راهبرد حامیانه قدرت های بزرگ جهان از عراق ما را در وضعیتی حداکثری از ترجیح امنیت به رفاه و توسعه قرار داد، تا حدی که به تقریب می توان گفت که این دو اخیر به کلی متوقف و البته این توقف طبیعی هم بود.
در دولت های سازندگی و اصلاحات طبعاً با توجه به نوع رویکرد اتخاذ شده و نیز سر کار بودن دولت دموکرات بیل کلینتون در ایالات متحده امریکا این فشار و انزوا مجموعاً از هر دو طرف فروکاسته شد و علیرغم هر آنچه بر روی کاغذها نوشته شد، شرکت های بزرگ نفتی و صنعتی در ایران در حال فعالیت دیده شدند و ارتباط کشور با جهان تا حدی نزدیک شد اما در هر صورت روند کلی با همه ی فراز و فرودها، تنش آلود ادامه یافت تا انزوا در دولت احمدی نژاد با همراهی قطعنامه های پیاپی واصله از شورای امنیت سازمان ملل و نیز تحریم های یک جانبه اروپا و امریکا مرتباً تقویت شده و نهایتاً به حد اکمل و اکثر خود رسید.
قطع نظر از هر آنچه ضعف های تصمیم گیری، تاکتیکی و اجرایی در این دوره مسجل است، تمام دوران پس از انقلاب ما را به این جمع بندی می رساند که عمدتاً ما به واسطه ی صحنه ای که پیش روی داشتیم ملزم به انتخاب میان این دو محور از منافع ملی بوده ایم و غالباً محور استقلال و امنیت برگزیده شده است.
حتی در دولت کنونی نیز که مشی متفاوتی با جهان پی گرفته شد، به واسطه ی روی کار آمدن عنصری نابه هنجار در ایالات متحده، ایران تا حدی از دستاوردهای اقتصادی برجام که متوجه محور دوم یعنی رفاه و توسعه بود محروم ماند، هرچند توانست به واسطه ی همین مذاکرات اعتمادساز بخش عمده ی قدرت های مغرب زمین را تا حد زیادی با خود همراه ساخته و اتفاقاً امنیت و استقلال را از راهی نو به ارمغان آورد.
همین حالا هم که امریکا از برجام خارج شده و تحریم های موثری اقتصاد کشور را مورد هجمه قرار داده است انگار به رخ ما کشیده می شود که استقلال و امنیت ما که به واسطه ی برجام به طرز جدیدی دامن زده و موکد شده بود، هزینه دارد و با گشایش های ناشی از توافق هسته ای قابل جمع نیست. انگار باید میان این دو یکی را انتخاب کرد.
به خصوص که چند صباحی است نواهایی در خصوص موضوع موشکی ایران از جانب امریکا با صدای بلند و از سوی اروپا با صدای کوتاه تری به گوش می رسد. اما همان طور که وزیر خارجه در کنفرانس امنیت مونیخ از جمع پرسید، آیا ایرانیان در مقابل پیشرفته ترین تسلیحاتی که امریکا و غرب به رقبای منطقه ایش داده اند، می بایست با شمشیر آخته از خود محافظت کند؟
پرسش اخیر، به گونه ایست که راحت نمی توان پذیرفت که شهروندی متعلق به این خاک، از آن صرف نظر کند. این پرسش همان طور که رفت، حتی از حد دغدغه های حکومتی فراتر است و مساله و تناقضی ملیست. به طوری که گهگاه – همچون در قضیه هسته ای- به گوش می شنویم و به دیده می بینیم که قدیمی ترین منتقدان نظام حاکم که خود گاه از زعیمان پیش از انقلاب بوده اند، در پاسخ به این پرسش با حاکمیت اتفاق نظر دارند و مساله را نه نظام سیاسی، که موجودیت اصل ایران می بینند.
از طرف دیگر اگر اراده ی ملی بر آن باشد که بی هیچ ملاحظه ای در زمینه ی دفاعی و نظامی خود را مجهز نگاه داریم تا احیاناً طمع بدخواهان برانگیخته نشود، ناگهان بازیگر بزرگتری همچون رئیس جمهور استثنایی امریکا تمام محاسبات را بر هم می ریزد و فشارهای ظالمانه ولی واقعی را بر ما وارد می آورد.
این تناقض سطح معما را از انتقادات و رقابتهای سیاسی بالاتر می برد و دیگر انتقاد را با شرط انصاف تنها به نظام حاکمیتی، دانش و مدیریت نسبت نمی توان داد. بلکه اصل موضوع به همان واسطه که رفت مورد سوال است و نمی توان از آن صرف نظر کرد.
از طرف دیگر پرواضح است که شرایط اجتماعی ما در موقعیت کنونی با گذشته ی خودمان هم در مقایسه قرار نمی گیرد، چه رسد به منزویان حداکثری همچون کره شمالی؛ مردم ما امروز هرچند هنوز برای استقلال و امنیت کشور اولویت درجه اولی قائلند اما در عین حال نه آنقدر ایدئولوژیک اند که بتوانند بیش از حد انزوا و مشکلات اقتصادی و رفاه ی را برتابند و نه اساساً دلیل فوق برایشان کافی و راضی کننده است.
پس فارغ از آنچه امروز و به عنوان امر کوتاه مدت و میان مدت برای بن بست روابط خارجی مان با امریکای ترامپ ممکن است در نظر بگیریم، باید به این مشکل در ابعاد درازمدت نیز توجه نمود. واقعیت امر این است که تناقض مشروح، هر چند واقعی است اما در درازمدت ادامه دادنی نیست: ما نه می توانیم به طور کلی از امینت و استقلالمان چشم بپوشیم و نه حاضریم برای داشتن موشک، تحریم شده و وضع اقتصادی کشورمان را دگرگون ببینیم.
طرف مقابل هم که در شرایط فعلی امریکاست و در عمده دوران پس از انقلاب غرب، با شدت و ضعف های کم و بیش بوده است به این دو با هم تن نمی دهد. پس به راستی چاره واقعی کار کجاست؟
دو نگاه حداکثری در این مورد همواره در افکار عمومی و حتی نوع سیاستمداران رایج است: یکی آن چه بیشتر به وادادگی سیاسی مشهور است و در واقع کشور را از سریر استقلالی که لااقل چهار دهه برای آن هزینه پرداخت شده پایین آوردن، و دیگری تکیه تنها بر مفهوم مقاومت به عنوان راه حل. اما همانطور که به سادگی قابل مشاهده است هیچکدام از این دو راه حل ما را از وضعیت تناقض آمیز دوگانه ی طرح شده خارج نمی کند و هرکدام تنها موضعی به نفع یکی از موارد گرفته و آن را تقویت می نماید. حال آنکه ایران به واسطه سابقه ی تاریخی پشت سر، شامل دو انقلاب و یک نهضت ملی در قرن گذشته، هرگز راه اول را در درازمدت بر نخواهد تابید. به همین شکل راه دوم نیز که به سادگی طرح شده و واجد پیچیدگی های لازم در یک نظر سیاسی نیست، ارتباط چندان درخوری با واقعیتهای موجود جامعه ایران و روابط بین الملل ندارد: اینکه ما بتوانیم با مقاومت ملی و اتخاذ سیاست های انزواطلبانه، خود کفایی را در تمامی زمینه ها هدف قرار داده و صرفاً بر منابع و منافع خود تکیه کنیم حتی در قرن بیستم نیز چندان عملی نبود، چه رسد به جهان امروز: شاید ابرقدرت ها را هم بتوان به سادگی در این راه فرضی شکست خورده یافت: تصور اروپا، چین یا حتی امریکای منزوی و کم رابطه با دیگر قطب ها و منابع جهان عملاً ناکارآمدی و عدم جامعیت این راه را به سادگی به رخ ما می کشد.
البته این دشواری مساله چندان هم غیر قابل پیش بینی نیست، چرا که با این همه معادلات و مولفه های متنوعی که از سوی قدرت های بزرگ سیاسی و اقتصادی که امروز تعدادشان بسیار بیش از تعداد دولت هاست و باید جریان های درون-کشوری، شرکتها و کارتل های بین المللی را نیز به آنها افزود، اگر می شد به مسائل امروز روابط بین الملل و سیاست خارجی پاسخ هایی یک کلمه ای و ساده داد، جای تعجب بود.
بنابراین شرایطی که به واسطه ی لجاجت موجودی استثنایی در سیاست جهان –یعنی ترامپ- پس از تجربهی موفق برجام بر ما تحمیل شده است ما را با مساله ای ژرفتر جهت پرداختن در سطح آکادمیک مواجه کرده است که نیاز به مداقه و پژوهش بنیادین و درخور دارد.
اما آنچه با نگاه به سیاست کشورهایی که احیاناً مورد نظر ما هستند و هر دو نوع از منافع ملی شان را تا حد ممکن تامین نموده اند و البته از جهت نهاده های قدرت در اندازه های مشابه ما هستند، بدواً به نظر می آید اینکه شاید بتوان با سلاح خود جهان امروز بر این مساله فائق آمد و آن هم افکار عمومی است.
می توان با استناد به تاریخ جنگ های دو قرن اخیر نشان داد (و در علم روابط بین الملل هم امری اثبات شده است) که کشورهایی که دارای نظام انتخاباتی نسبتاً آزاد هستند و در تعبیر مجمل توسعه سیاسی پیدا کرده اند، نمی توانند حتی در صورت میل حاکمان با یکدیگر درگیر شوند و سطح تنشها از حدی بالاتر نمیرود. علت آن هم دشوار نیست: مردمی که تعیین کنندهی سیاستمداران و پردازندهی مخارج تنش هستند، تنها در صورتی که به تهدید بودن طرف مقابل قانع شوند اجازه ی درگیری می دهند و در غیر این صورت شکست، سرنوشت محتوم حاکم و جریانی خواهد بود که به افکار عمومی بی توجهی کرده باشد.
لذاست که مثلاً برای درگیری نظامی، تحریم و یا هر تنش سطح بالای دیگری دولت ها در این کشورها تلاش می کنند که با استناد به مواضع و رفتارهای کشور هدف، آن را در افکار عمومی خود عنصر نامطلوب معرفی کرده و درنتیجه هرگونه مقابله با آن را توجیه نمایند.
بنابراین اگر بتوان توسعه سیاسی و آزادی نظام مند را تا حدی در کشور دامن زد که ایجاد هراس در مورد ایران باورناپذیر و به مرور کشور را با همه ی موقعیت ویژه و گریزناپذیرش از سرخط خبرها خارج نمود، قطعاً هزینه حفظ امنیت و استقلال نسبت به تمامی شصت و شش سال مورد بررسی بسیار پایین تر خواهد آمد و هزینه ی هرگونه درگیری و تنش با ایران یا حمایت از چنین تنشی برای هر کشور انتخابات-پایه ای فزون خواهد شد. از این رو دیگر برای حفظ موشکها و حتی ازدیاد قدرت دفاعی و بازدارندگی نیاز به تحمل تحریم و تهدید نخواهد بود و ضمناً برای توسعه ی پایدار و همه جانبه ی کشور و افزایش سطح رفاه و ثبات اقتصادی که امروز قطعاً بیش از هر زمان دیگری مورد توجه تودهی مردم است، نیاز به هیچگونه وادادگی، کوتاه کردن دیوارهای امنیتی و یا کاستن از سطح استقلال نیست: امنیت و استقلال می تواند به توسعه و رفاه جمع شود، به شرط آنکه توسعه سیاسی و آزادی نظام مند و تضمین شده برای درازمدت به عنوان یک استراتژی همه جانبه و در تمامی ابعاد در دستور کار قرار بگیرد و آن زمان است که تمام چرخ ها بدون هیچگونه فشار و ارادهی مجددی شروع به چرخشی همنوا خواهند کرد. نکتهی مهم در این باب اینکه: در این راه حل، آزادی و توسعه ی سیاسی به شرحی که رفت به واسطه ی نتیجه ی مستقیمی که بر افزایش هزینهی تنش دیگران با ایران برای ایشان دارد، اصل و مبنا است و نه امری زینتی؛ هم مبنای مطمئنی است برای رفاه و توسعه و هم تضمینی ارزان برای امنیت و استقلال.
