منتشر شده در روزنامه همدلی 20 تیرماه 1398 -
گاندو سریالی متفاوت بود و نخستین تفاوت آن هم در مخاطبان و اهدافش. هرچند به وقت آغاز این سریال مخاطبان آن از جنس مخاطب عام و همیشگی سریال های تلویزیونی بود اما خیلی زود مشخص شد که این مجموعه را هدف خاصی در پس نهان است و در نتیجه مخاطبان تازه ای را به خود جذب کرد.
نخستین نکته ای که در این مجموعه به کلی غیرحرف های می نمود سیاه و سفید بودن شخصیت ها به سبکی است که سال هاست دیگر در دنیای هنر طرفدار ندارد. سریال نوع نگاهی را نمایندگی می نمود که خود را کاملاً ملی گرا، مدبر، فداکار و قاطع توصیف می کند و دیگران را غافل، مشمول نفوذ، خائن و یا مستاصل و ضعیف.
اما در مورد ساخت و پخش این مجموعه ابعاد مختلفی را باید در نظر گرفت:
- آنچه فیلمنامه تلاش در تاکید بر آن داشت، رفتاری "ضد روش" بود: نیروهایی که هرچند امکانات بسیار و تقریباً نامحدودی در سراسر جهان دارند، اما با هر مساله ای به عنوان استثنا رفتار می کنند و بنابراین به راحتی در تورهای ساده ی طرف مقابل مانند ضد تعقیب می افتد که از نخستین آموزش های هر نیروی اطلاعاتی، ضد جاسوسی، جاسوسی و چریکی است. با این همه، آن طور که در دیالوگ ها موکد می شود نه به واسطه ی تسلط نظری و عملیاتی، بلکه به دلیل "قلب پاک"، این نیروها می توانند بر همه چیز فائق آیند. این البته نتیجه گیری خیالی است: چنین اتفاقاتی که استثنا بر روش پیروز شود نه هیچگاه افتاده و نه در درازمدت می افتد. اتفاقاً باید باور کرد که کار اطلاعاتی-امنیتی نیز امری تخصصی است و آموزه های آن از چند توصیه و پند و اندرز فراتر. در تاریخ خود ما هم اگر خوب بگردیم توفیقات نتیجه روش و عملکرد مبتنی بر دانش و تجربه درخور بوده اند و نه برخوردهای موردی.
- مهمترین گاف عملیاتی که تناقض فاحش میان حرفهای گری و تازه کار بودن را آشکار می کرد نحوه دستگیری مهمترین سوژه ی داستان یعنی مایکل هاشمیان بود: جاسوس حرفهای که برای هر دو دولت ایران و امریکا دارای اهمیت راهبردی و مدت ها در تور اطلاعاتی است را وقتی قرار بر عملیات دستگیری بود، صرفاً با تصمیمی لحظه ای و توسط دو نفر از تیم اصلی و شامل شخص اول فیلم و به طور کاملاً اولیه دستگیر می کنند. در حالی که نوعاً در چنین لحظه هایی پلیس امنیت یا دیگر نهادهای مشابه به غایت سریع و قاطع عمل می کند و ابتکار عمل در تمام ابعاد را در دست می گیرد. نه اینکه مساله در حد گفتگوی طولانی با نگهبان ساختمان تقلیل یابد و حتی یک نیرو بی هیچ علتی از میان برود.
البته این لزوماً به علت جذابیت های دراماتیک یا اشکال در فیلمنامه نیست. بلکه مجموعه اصرار داشت که روش در عملکرد نیروهای مورد تاییدش خودساخته و مبتنی بر هر آن شکلی است که خود صلاح دیده اند و البته که موفق. و هیچ نیازی نیست که نیروها از آموزش ها و روش ها، تجهیزات و آرایش کلاسیک در این زمینه بهره ببرند. گویی معادلات ایشان دیگر است و به این تفاوت باید افتخار کرد.
- مجموعه واجد نوعی نقض غرض ضمنی بود: جاسوسی بنابر تعریف انتقال اطلاعات طبقه بندی شده به بیگانه است. چیزی که بالاخره هیچگاه شخصیت اصلی فیلم را دارای دسترسی به آن تعریف نکرده نهایت سطح دسترسی عکاس به امور شخصی مقامات دولتی ذکر شد که به هیچ عنوان از آن سطح کسب اطلاعات طبقه بندی شده نتیجه نمی شود.
اگر کسی آن طور که در دیالوگ ها گفته شد صرفاً اطلاعات عمومی را کسب، طبقه بندی و تحلیل میکند و از این راستا منافع دولت متبوعش را توسعه می دهد احتمالاً مصداق جاسوس نخواهد بود. چه که تمامی عواملی که در خارج از کشور فعال نشان داده شدند مشغول همین کار بودند. بهتر بود گاندو با وضوح بیشتری به جنبه فوق که اتفاقاً تمام داستان را حول خود دارد می پرداخت.
- اصرار اساسی فیلم به خصوص در قسمت های نهایی بر انفعال و درماندگی وزارت امور خارجه و شخص محمدجواد ظریف بود: موضعی واداده و مقهور که نه از دانش و تحلیل صحیحی در مورد امریکایی ها برخوردار است و نه به تمامی امن است. وزارت خارجه ای که در گاندو نمایش داده شد تنها یک قدم از دشمن به کشور و منافعش نزدیک تر بود و این تا جایی رفت که در کنار خیل رفتارها و اعمال غیر قانونی و ضدقانونی شخصیت های مثبت فیلم و تحسین این قانون گریزی، در قسمت نهایی شاهد آن بودیم که شخصیت اصلی فیلم (آقا محمد) در عین حال که می پذیرد قانون تبادل را حق و وظیفه وزارت خارجه می داند بازهم با افتخار از رعایت قانون و تحویل متهم – تنها به علت فرمان مافوق خود- سر باز میزند و باز هم نماینده وزارت خارجه را شخصی تند، نادان و ناامن توصیف می کند که اگر سوژه به ایشان تحویل شود ممکن است به واسطه وادادگی تسامحی اتفاق افتاده و فریب امریکایی ها را بخورند و بنابراین با افتخار، وهن و تحقیر او به تصویر کشیده می شود.
همه این ها در حالی است که:
- همگان اذعان دارند که کمتر مسئولی در کشور وجود دارد که به اندازه شخص وزیر امور خارجه تجربه برخورد با امریکایی ها را داشته باشد: او هم در ایالات متحده درس خوانده و جوانی گذرانده و هم سال های متمادی به عنوان دیپلمات در این کشور حضور داشته است و بنابراین احتمالاً نباید مقام امنیتی مرتباً در مواجهه با ایشان به "تجربه" از رفتار امریکایی ها استناد کند.
قاعدتاً و بر اساس قانون نهاد مسئول در کشور برای هر گونه تعامل و تماس با بیگانگان صرفاً وزارت امور خارجه است و تمام تجربه این برخوردها در این وزارت خانه انباشد شده است. این در حالی است که گاندو مرتباً تلاش کرد شان و توانایی های این نهاد را تا سطح "ترجمه" تنزل دهد. مطمئناً این حملات به وزارت امور خارجه و شخص وزیر از نگاه رقبای منطقه ای و جهانی کشور دور نمانده و اتفاقاً همان است که تندترین گرایش های آنها – برای مثال شخص پمپئو وزیر امور خارجه ایالات متحده - در پی القایش هستند که: وزارت خارجه در ایران اختیاری ندارد و این به تمامی بر خلاف منافع ملی کشور است.
- بالاخره یک بار برای همیشه باید این موضوع تمام شود که ما تنها یک میثاق در صحنه عمومی کشور – شامل سیاست، امنیت، اقتصاد و غیره – داریم و آن قانون است. رفتار غیر قانونی و ضد قانونی بر مبنای آنچه یک نفر به زعم خود "مصلحت" می داند هیچگونه توجیهی ندارد و از صدر تا ذیل کشور بر مبنای قانون دارای سلسله مراتب و شرح وظایف است. هیچ عملی، هیچ مصلحتی، هیچ منفعتی، هیچ مشکلی توجیه گر کوچکترین عمل خلاف قانون و سلسله مراتب نیست و اگر چنین چیزی مشاهده شد نه تحسین، که حتماً می بایست تقبیح و محکوم شود.
- دستگیری یک شخص به اتهام یا جرم جاسوسی در میان مذاکرات حساس هسته ای – چه آن طور که در فیلم بود یا آن که در نسخه واقعی شاهد بودیم – به فرض صحت و حقانیت کامل هم بالقوه می تواند منافع کلان ملی را با خطر مواجه کند. باید قبول کرد که تنها وزیر و وزارت امور خارجه بودند که با عمل فوق حرفهای خود این امر را به فرصتی در خلال مذاکرات تبدیل کرده و توانستند هم به نفع مذاکره از آن بهره ببرند و هم منافع بیشتری – مانند آزادی بیست و سه نفر ازاتباع ما از زندان های امریکا و آزاد سازی یک میلیارد و هفتصد میلیون دلار وجه نقد کشور- هم به ارمغان آورند. ضمن ارج گذاشتن بر سهم هر نهاد مسئولی در چارچوب قانونی، باید اذعان کرد که ترجمه چنین رویدادهایی در بزنگاه های تاریخی از موضوعی برای سو استفاده طرف مقابل و تهدید منافع ملی به فرصت، تنها از دست توانمند دستگاه سیاست خارجی کشور بر می آید که حقاً یکی از حرفه ای ترین و کارآمدترین نهادها در کشور است. شاهد بر این عملکرد حرفه ای همین بس که رئیس جمهور کنونی ایالات متحده هنوز و پس از سال ها که از آن واقعه می گذرد مرتباً از چنین تعاملی با ایران به عنوان شکست برای کشور متبوعش نام می برد و نمی تواند خشم خود را پنهان نماید.
امید است ما نیز در مصروف ساختن منابع و تخاطب مردم قدر نیروهای متخصص و مجرب کشور و از جمله وزارت مذکور را بدانیم و حق مطلب را به دور از مواجهه های سیاست داخلی و تهیه رپرتاژ آگهی ادا نماییم.
